گردشگری جایگزین مناسبی برای نفت
بررسی تصویب طرح وزارتخانه‌شدن «میراث فرهنگی و گردشگری»
گردشگری جایگزین مناسبی برای نفت
محمد رجائی
اردیبهشت سال جاری بود که رئیس فراکسیون میراث فرهنگی مجلس از تصویب کلیات طرح تبدیل سازمان میراث فرهنگی به وزارتخانه با نصف به علاوه یک رأی از سوی هیئت‌رئیسه خبر داد. در حالی سازمان میراث فرهنگی به‌زودی وزارتخانه خواهد شد که در همه این سال‌ها نمایندگان و دولت به دنبال کوچک‌سازی دولت بوده‌اند و تبدیل‌شدن سازمان میراث به یک وزارتخانه با هدف کوچک‌سازی دولت جور در نمی‌آید. البته عضو فراکسیون میراث فرهنگی پاسخ این سوال را داده است. مهرداد بائوج‌لاهوتی با بیان اینکه هدف از تبدیل سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به وزارتخانه صرفا رونق گردشگری نیست؛ گفت: «برخلاف گفته برخی‌ها میراث فرهنگی و صنایع دستی پس از تشکیل وزارتخانه مربوطه زیر سایه گردشگری قرار نخواهند گرفت چراکه تمامی موارد فوق حلقه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای هستند که رشد هر یک رشد دیگری را نیز به دنبال خواهد داشت. درواقع یک گردشگر از میراث تاریخی بازدید و از صنایع دستی خرید می‌کند. حذف یکی از معاونت‌های این سازمان پس از تبدیل به وزارتخانه نیز برای رفع ایرادات قانونی وارده همچون مغایرت با اصل ۱۷۵ قانون اساسی به طرح تشکیل وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ضروری است اما این اقدام به معنای پاک‌کردن صورت‌مسئله نیست». او درحالی‌که معتقد است حذف یک معاونت از این سازمان در پی وزارتخانه‌شدن نمی‌تواند به ضرر آن به لحاظ کیفی و تخصصی تمام شود، اضافه کرد: «بدنه میراث فرهنگی به قدری وسیع است که می‌توان وظایف آن معاونت را نیز در معاونت‌ها و بخش‌های دیگر تقسیم کرد. سازمان میراث در پی تبدیل به وزارتخانه کوچک خواهد شد، زیرا باید بسیاری از وظایف خود را به بخش خصوصی واگذار کند. در واقع تبدیل سازمان میراث به وزارتخانه در راستای قانون برنامه ششم مبنی بر کوچک‌سازی ۱۵درصدی دولت تا پایان برنامه است». هر زمان که بحث از مشکلات درآمدزایی و ثروت‌آفرینی برای کشور به میان می‌آید، پای سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، به عنوان مهم‌ترین نهاد برای رفع این مشکل به میان کشیده می‌شود. بسیاری از کارشناسان اقتصادی و حتی گردشگری اعتقاد دارند که این سازمان می‌تواند بخش اعظمی از نیاز مالی کشور را برآورده کند اما از آنجا که انتظارات را برآورده نکرده، منتقدان تا پای تغییر این سازمان به وزارتخانه پیش رفته‌اند.
اواخر هفته گذشته و پس از مدت‌ها کش و قوس، نهایتا طرح یک فوریتی تبدیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به وزارتخانه در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در صورت تایید آن در شورای نگهبان، «میراث‌فرهنگی» پیش از زمستان وزیر خواهد داشت. تغییر ساختاری این سازمان اما حدود ۱۰ سال است که به شکل‌های مختلف مطرح می‌شود. طرح یک‌فوریتی انتزاع سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و الحاق آن به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اواخر خرداد سال ۹۰ در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار گرفت که این طرح در کمیسیون اجتماعی مجلس به‌عنوان کمیسیون اصلی و در کمیسیون‌های فرعی رد شد. پیش از این نیز این طرح تحت همین عنوان در اواخر شهریورماه سال ۸۷ در دستور کار قرار گرفته بود که کلیات این طرح نیز در کمیسیون اجتماعی و کمیسیون‌های فرعی رد شده بود. همچنین طرح یک‌فوریتی تبدیل سازمان‌های تربیت بدنی، میراث فرهنگی و گردشگری و بنیاد شهید و امور ایثارگران به وزارت و الحاق سازمان ملی جوانان به وزارت ورزش در روزهای میانی مرداد سال ۸۸ در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار گرفت اما حدود یک سال و نیم بعد، تنها ادغام سازمان تربیت بدنی و سازمان ملی جوانان و تبدیل این دو به وزارت ورزش و جوانان به تصویب رسید و در آن مصوبه تصمیمی در رابطه با سازمان میراث فرهنگی و بنیاد شهید و امور ایثارگران گرفته نشد.
در همین حال، طرح تبدیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به وزارت و الحاق سازمان حج و زیارت به وزارت تازه‌تاسیس نیز در اردیبهشت ۹۱ در مجلس اعلام وصول شد که به علت اتمام مجلس هشتم، طرح مذکور در آن دوره مورد بررسی قرار نگرفت. آخرین طرح اما طرح تبدیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به وزارتخانه در ۳۱شهریور ۹۲ در مجلس مطرح شد که تا پایان مجلس دهم نیز مورد بررسی قرار نگرفت. طرح مصوب کنونی دقیقا تکرار طرح سال ۹۲ و درواقع ششمین طرح طی ۲ سال اخیر است که تغییر ساختار و جایگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را در ساختار و تشکیلات کلان دولت هدف قرار داده است. اما وزارتخانه شدن میراث‌فرهنگی در حالی در مجلس رای آورد که این طرح موافقان و مخالفان خاص خود را داشت. موافقان این طرح، با استناد به تغییرات پرتعداد در راس این سازمان طی سال‌های گذشته، اعتقاد داشتند که سازمان میراث فرهنگی به حیاط خلوت دولت بدل شده است و ادعا می‌کردند روسای جمهور افرادی را که از تصدی وزارتخانه‌ها جا می‌ماندند به ریاست این سازمان منصوب می‌کردند.
آنها چنین استدلال می‌کردند که همین بی‌ثباتی در مدیریت گردشگری کشور طی سال‌های گذشته موجب شده تعداد گردشگران خارجی و به‌دنبال آن ارزآوری این صنعت تناسبی با ظرفیت عظیم گردشگرپذیری کشور نداشته باشد و به‌احتمال قریب به‌یقین اهداف طراحی شده در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ که به‌موجب آن ایران سالانه پذیرای ۲۰ میلیون گردشگر خارجی خواهد بود، محقق نشود. اما از طرف دیگر، منتقدان این طرح آن را هزینه‌آفرین تلقی می‌کردند و اعتقاد داشتند که با تبدیل سازمان به وزارتخانه گرهی از مشکلات گردشگری کشور گشوده نخواهد شد و حتی ممکن است این سازمان بیش از آنچه هم‌اکنون است، در موضع ضعف برود. مخالفان همچنین این طرح را در راستای بزرگ تر شدن ساختار و تشکیلات دولت عنوان می‌کردند که علاوه بر مغایرت با اهداف سیاست‌های کلی نظام اداری و برنامه‌های توسعه، به‌لحاظ مغایرت با اصل ۷۵ قانون اساسی نیز به آن ایراد وارد است، چراکه نحوه تامین هزینه‌های این تغییر به‌روشنی پیش‌بینی نشده است.
با این وجود و از برآورد صحبت کارشناسان و فعالان گردشگری این‌طور به‌نظر می‌رسد که اکثر فعالان گردشگری از انتقال مدیریت گردشگری کشور از قالب یک معاونت رئیس‌جمهوری به چارچوب وزارتخانه استقبال می‌کنند اما بر این نکته نیز تاکید می‌کنند که تصویب طرح تبدیل سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به‌تنهایی ضمانت‌کننده توسعه گردشگری کشور نخواهد بود و باید در طراحی ساختار وزارتخانه جدید و نگاه کلی حکومت به مساله گردشگری، نکات حساسی لحاظ شود. در این میان آنها هشدار می‌دهند اگرچه تا پیش از این سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در دولت‌های مختلف به نوعی حیاط خلوت دولت بوده و مسوولانش بیش از آنکه در سه حوزه مذکور دغدغه‌مند یا متخصص باشند، از یاران نزدیک رئیس‌جمهور وقت به شمار می‌رفته‌اند، با تبدیل شدن به وزارت نیز ممکن است جایی برای جولان رانت‌خواهی در مجلس شود. به باور آنها، چنانچه نگاه‌ها به سه حوزه گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع‌دستی در دولت و مجلس تغییر نکند و اگر نمایندگان و دولتی‌ها به این حوزه‌ها به‌عنوان منافع ملی و نه صرفا منافع شخصی، نگاه نکنند این تهدید بیخ گوش وزارت تازه‌تاسیس وجود خواهد داشت که از حیاط خلوت دولت به حیاط خلوت مجلس تبدیل شود.
همچنین یک عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی با اشاره به تصویب طرح تشکیل وزارت میراث فرهنگی و گردشگری گفت که با تقویت گردشگری می‌توان جایگزین خوبی برای نفت پیدا کرد. پروانه سلحشوری تشکیل وزارت گردشگری را موجب نظارت پذیر کردن این سازمان و کاهش جابجایی مدیران آن دانست و گفت: در این صورت مدیران متخصص در این وزارتخانه بر سر کار می‌آیند که این امر درخواست عمومی تشکل‌های مردم نهاد و همچنین کارکنان میراث فرهنگی بود. وی با اشاره به اقدامات کارشناسی صورت گرفته برای بررسی طرح تشکیل وزارت گردشگری اظهار کرد: ما با نهادهای مختلف ارتباطاتی برقرار کردیم و همگی آنها بر ضرورت تشکیل وزارت گردشگری تاکید داشتند. دولت هم ابتدا با تشکیل این وزارتخانه مخالف بود اما در نهایت در این باره سکوت کرد. این نماینده مجلس با بیان اینکه «پس از تایید مصوبه مجلس، دولت باید وزیر گردشگری را به مجلس معرفی کند»، گفت: اگر زیرساخت‌ها فراهم شود و امنیت کشور تامین شود این امر موجب تقویت گردشگری خواهد شد. در این صورت ما جایگزین خوبی برای نفت پیدا خواهیم کرد.
درحالی‌که صنعت گردشگری در دنیا رتبه سوم اقتصادی پس از نفت و خودرو‌سازی را دارد و ایران نیز کشوری با ظرفیت‌های درخور توجه در جاذبه‌های تاریخی و طبیعی است، هنوز اتفاق شایان توجهی را در حوزه گردشگری در ایران شاهد نبوده‌ایم و شاید همین کم‌کاری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، عاملی است که مجلس را به فکر تغییر این سازمان به وزارتخانه انداخت تا بتواند هم بر فعالیت‌های آن نظارت بیشتری داشته باشد و هم زمینه‌های درآمدزایی در بخش‌های گردشگری را فعال‌تر کند. طبق سند چشم‌اندازِ 20ساله، تا سال 1410 باید درآمدزایی کشور از صنعت گردشگری به 20 میلیارد دلار برسد که با عملکرد فعلی سازمان میراث فرهنگی، مجلسی‌ها نگران دست‌نیافتن به این هدف بلندمدت هستند. کسانی که بر وزارتخانه‌شدن میراث فرهنگی تأکید دارند، معتقدند سازمان میراث فرهنگی عقب‌ماندگی زیادی دارد و با تبدیل‌شدن به وزارتخانه، باید فضای بیشتری برای آن فراهم شود.